نقش كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
كتابخانه آموزشگاهي يك نمونه از كتابخانه‌هاي مرسوم و متداول جهان است كه از ارزش و اهميت ويژه‌اي برخوردار مي باشد. وجود كتابخانه‌ي آموزشگاهي در مدارس و مراكز آموزشي از عوامل موثر تاثيرگذاري است كه ترويج فرهنگ كتابخواني را به همراه دارد.
بررسي تاريخ كتابخانه‌ي آموزشگاهي نشان مي‌دهد كه اين نوع كتابخانه از قدمت زيادي برخوردار بوده و ميزان توجه به آن از نظر تاسيس، توسعه، تجهيز و استفاده بهينه از امكانات و خدمات ان در دوره‌هاي مختلف تاريخي با فراز و نشيب همراه بوده است. در واقع اين تفكر كه در كنار هر مسجد و مدرسه بايد كتابخانه‌اي تاسيس شود، تقريباً در دوران‌هاي مختلف عموميت داشته و از اين‌رو كتابخانه را جز جدايي ناپذير آموزش دانسته‌اند.
در گذشته نحوه استفاده، و افراد مجاز به بهره‌برداري از كتابخانه با توجه به محدوديت‌هاي موجود بر سر راه تحصيل و خواندن و نوشتن و اختصاص آن به طبقه يا طبقات خاص جامعه، در هر دوره متفاوت و متغير بوده است. با ظهور اسلام و نزول اولين آيات، خداوند متعال نخستين پيام خود را با كلمه اقرا به خواند اختصاص داد و ابا اين دستور، اهميت فراگيري علم و دانش و لزوم تعليم و تربيت را به همه مردم و در همه زمان‌ها و مكان‌ها آشكار ساخت. از آن به بعد علي‌رغم نبود امكانات كافي و آشنا نبودن مردم با علوم و فنون امروزي، تلاش‌هاي زيادي در امر كتاب و كتابت صورت گرفت و امروزه اين آثار به عنوان نفيس‌ترين و گران‌بهاترين آثار ملي و مذهبي ايران و اسلام به شمار مي‌آيند.
در بعضي از ادوار تاريخي، هر جا مدرسه‌اي بنا مي‌شد، با توجه به امكانات روز،كتابخانه‌اي نيز در كنار آن پديد مي‌آمد تا جويندگان علم و دانش علاوه بر استفاده از كلاس‌هاي درس استادان، از كتابخانه نيز بهره جويند.
پس از عمومي شدن نظام تعليم و تربيت و فراهم شدن امكان تحصيل براي همه مردم جامعه، در شروع دوران حكومت پهلوي، تفكر مذكور با كم‌توجهي مواجه گرديد و از سوي ديگر به دليل تسلط بيگانگان بر ايران و برنامه‌ريزي‌هاي آنان براي دور نگهداشتن مردم از پيشرفت و ترقي و حذف روحيه خودباوري و خود اتكايي، دوره ركودي در اكثر زمينه‌ها و از جمله كتابخانه و به تبع آنه كتابخانه‌هاي آموزشگاهي آغاز و سنگ‌بناي بي‌توجهي به اين نوع كتابخانه‌ها گذاشته شد.
صرف نظر از چند مدرسه خاص و تعدادي انسان علاقه‌مند و وطن دوست كه در بعضي از مدارس به كتاب و كتباخانه اهميت فوق‌العاده مي‌دادند، در مدارس ديگر خبري از كتاب و فعاليت‌هاي مربوط به اين حوزه وجود نداشت.
با پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي ايران و تاسيس نهادهاي فرهنگي و انقلابي و رويكرد جديد به مسائل فرهنگي و ارزشي، كتابخانه آموزشگاهي نيز مورد توجه قرار گرفت ولي شرايط زماني سبب شد تا اين نگاه صرف تعيين تثبيت محتواي كتابخانه‌ها شود و از سوي ديگر افزايش جمعيت، كمبود فضاهاي آموزشي، مشكلات فرهنگي و مسائل پيش آمده،چون جنگ تحميلي هشت ساله و... سبب شد تا برنامه‌هاي اصولي و اساسي براي ايجاد،توسعه،تجهيز و سامان‌دهي كتابخانه‌هاي آموزشگاهي پيش‌بيني و اجرا نشود. علاوه بر آن، نوع سياست‌گذاريها و برنامه‌ريزي‌ها، تغيير مداوم مديريت‌ها، نبود نيروي انساني متخصص و كارآمد، تخصيص نيافتن اعتبارات لازم، كمبود فضا و تجهيزات و گاه افراط و تفريط‌هاي زيان بار در تعيين نوع محتوا و دهها دليل ديگر باعث شد تا كتابخانه‌هاي مدارس مطابق زمان و بر حسب نيازهاي روز دانش‌آموزان، توسعه و تقويت نشوند.
اگر چه در سال‌ها اخير تلاش‌ها فراواني براي رشد كمي و كيفي كتابخانه‌هاي مدارس صورت گرفته است ولي تا رسيدن به وضعيت مطلوب و قابل قبول، فاصله زيادي وجود دارد و لازم است با برنامه‌ريزي دقيق و جدي و فراهم‌سازي يك نوع همدلي و همراهي بين دستگاه‌هاي مختلف فرهنگي جامعه، فاصله زماني مشخص به ايجاد كتابخانه در مدارس كشور و توسعه و تجهيز كتابخانه‌هاي موجود همت گماشت.
اهداف كتابخانه هاي آموزشگاهي
بررسي ضرورت وجود كتابخانه در مدارس و مراكز اموزشي كشور و پي بدن به اهميت و نقش ان در تامين نيازهاي مطالعاتي مخاطبان و زمينه‌سازي براي متفكر بار آوردن دانش‌آموزان، يكي از مهم‌ترين اصولي است كه احساس نياز به كتابخانه در مدارس را دو چندان مي‌كند. مساله‌اي كه بسيار مهم است واز سال‌ها پيش مورد توجه بوده است ولي در عمل، ساختاري كه بتوان از آن طريق انتظارات و اهداف كتابخانه‌هاي اموزشگاهي را تحقق بخشيد، ارائه نگرديده و همين امر باعث شده كه اين كتابخانه‌ها متناسب با پيشرفت‌هاي علمي و فرهنگي جهان رشد نداشته باشند و حتي به جرات مي‌توان گفت، در بعضي از موارد اين اهداف به فراموشي سپرده شده است. آنچه مسلم است براي كتابخانه‌هاي مدارس اهدلف زيادي مي توان بر شمرد ولي در اين مختصر فقط به سه هدف عمده اشاره مي‌شود.
يكي از هدف‌هاي كتابخانه‌هاي آموزشگاهي، پشتيباني فعاليت‌هاي آموزشي آموزشگاه است. (2) هدف بزرگي كه در صورت تحقق، نيازهاي مطالعاتي دانش‌آموزان را تامين و قدرت انديشه و تفكر را در آنان افزايش مي‌دهد.
انس و عادت به مطالعه و ترغيب و جذب دانش‌آموزان به كتاب و كتابخواني، هدف ديگري است كه در جايگاه خود يكي از اهداف اساسي مي‌باشد. چه بسا كتابخانه‌هاي بزرگ و كاملي كه در بعضي از مدارس وجود دارند ولي به دليل نداشتن برنامه‌هاي دقيق و جذاب و متناسب با روحيات و گروه سني دانش‌آموزان، انباري بيش نيستند. اين نكته روشن مي‌سازد كه پس از تامين و تدارك فضاي كتابخانه و تكمل تجهيزات آن بايد به شيوه‌هاي مناسب آن را به دانش‌آموزان معرفي و براي جذب آنها تلاش نمود،تا ضمن گسترش افق ديد و جهان‌بيني علمي آنان روحيه كتابخواني و تحقيق و پژوهش در آنها ايجاد و نهادينه شود.
هدف سوم كتابخانه آموزشگاهي اين است كه، بتواند به عنواني يك منبع اطلاعاتي به ايفاي نقش اساسي خود بپردازد و دانش‌آموزان بتوانند براي مطالعه بيشتر راجع به آنچه در كلاس‌هاي آموزشي آموخته‌اند و يا آن دسته از مطالبي كه فرصت طرح آنها در كلاس نبوده و يا جايگاهي براي مطرح شدن آنها وجود نداشته، از منابع كتابخانه براي تكميل اندوخته‌هاي خود استفاده نمايند.
فراهم شدن اين شرايط در كتابخانه‌هاي مدارس نه تنها نيازهاي دانش‌اموزان را تامين و آنان را به مطالعه علاقه‌مند مي‌كند،بلكه در پويايي و فعاليت بهتر و علمي‌تر خود كتابخانه هم ارزشمند است و باعث مي‌شود، با مراجعه مكرر دانش آموزان، نواقص موجود در آن از نظر منابع مطالعاتي و پژوهشي، سرويس‌دهي و... مشخص گردد.
لزوم ارتباط برنامه‌هي آموزشي با كتابخانه آموزشگاه
ما در دوره‌اي زندگي مي‌كنيم كه دانش و تكنولوژي براي پي بردن به دنياي ناشناخته‌ها و كشف راز و رمز بسياري از پديده‌ها به سرعت در حال تكامل و پيشرفت است و بشر با استفاده از آنها براي صنعتي شدن هر چه بيشتر جوامع و تسهيل در زندگي اجتماعي و مبارزه با مشكلات و نارسايي‌هاي ساكنان كرده زمين به كشف‌هاي جديد نايل مي‌آيد. به همين دليل ضرورت دارد با برنامه‌ريزي دقيق و همه جانبه، دانش و آگاهي مردم جامعه و به ويژه كودكان، نوجوانان و جوانان،اين آينده‌سازان ايران اسلامي، را به منظور آگاهي از پيشرفت‌ها جهان افرايش داد و شرايطي ايجاد نمود كه همه مردم علاوه بر توجه به فعاليت‌هاي گروهي و اجتماعي و پيشرفت در زمينه‌هاي گوناگون، ازنظر فردي نيز رشد نمايند.
بدون شك، به كارگيري شيوه‌هاي مختلف و تلاش براي برقراري شرايط مساعد و بسترهاي مناسب آموزشي و پرورشي در زندگي كودكان، نوجوانان و جوانان، جريان‌هايي به وجود خواهد آورد كه از آن طريق راه را براي ارتقاي سطح آگاهي‌ها و كشف و هديت استعدادهاي نهفته ميليون‌ها دانش‌اموز هموار مي‌كند، و در صورتي كه بسترهاي مذكور و حركت‌ها ي جريان‌ساز در اين زمان ايجاد نشود و امكان استفاده از انها وجود نداشته باشد در سال‌هاي آينده دشواري‌هاي غير قابل تحمل و جبران‌ناپذيري براي اين قشر به وجود خواهد آمد. امروز يكي از اركان مهم نظام تعليم و تربيت كشورهاي جهان كه علاوه بر عنايت خاص مسئولان و حاكمان جوامع، مورد توجه محققان و متخصصان و پژوهشگران و دست‌اندركاران آموزش و پرورش قرار گرفته و از محورهاي عمده توسعه وار زنده‌ترين مسائل براي شكل‌گيري و شكوفا شدن شخصيت دانش‌آموزان و پيشرفت زمينه‌هاي علمي، فرهنگي و هنري به شمار مي‌رود،سوقدادن و ترغيب انان به سمت و سوي كتابخانه و عادت دادن اين افراد به مطالعه و كتابخواني است.
تجربه نشان داده است، كساني كه از دوران كودكي به مطالعه عادت كنند نه تنها از اوقات فراغت خود به خوبي بهره مي‌برند، بلكه در اثر نيل به شناخت بيشتر و درك عميق‌تر، مسير حركت خود را دقيق‌تر خواهند ساخت و در صحنه زندگي بهتر عمل خواهند نمود. دانش‌اموزي كه در هنگام تحصيل در دبستان، راه صحيح مطالعه را فرا مي‌گيرد و به عنوان يك فعاليت پرثمر در جست‌وجوي شناسايي ناشناخته ذهن خود است، به محض اينكه مطالعه كتاب رضايت او را تامين كند، ياد مي‌گيرد كه از راه مطالعه، بيشتر با كتاب و كتابخانه ارتباط برقرار نمايد و كتابخانه نقش بسيار مهمي در پرورش ذوق خواندن و ايجاد عادت به مطالعه در او ايفا نمود. از طرف روحيه ديگر چون هنز فرهنگ كتابخواني در بسياري خانوده‌ها رواج نيافته ، فرزندان اين خانواده‌ها براي نخستين بار از طريق كتابخانه آموزشگاهي با كتاب آشنا مي‌شوند.
اين مرحله يكي از عرصه‌هاي مهم و حساس كتابخانه آموزشگاهي محسوب مي‌شود و چنانچه دست‌اندركاران نظام تعليم و تربيت و به ويژه آموزگاران دوره ابتدايي از همان ابتداي كار بتوانند، اين‌گونه دانش‌اموزان و يا به طور كلي همه انان را با دنياي خوب و زيباي كتاب و كتابخانه آشنا نموده، زمينه انس و عادت آنان به مطالعه را فراهم نمايند آينده روشني فرا روي آنها قرار خواهد گرفت. اين موقعيت همان زماني است كه دانش‌آموزان با انگيزه و ميل و رغبت دروني دنبال موضوع يا مطلبي مي‌روند و كوشش و توجه آنها براي ياد گرفتن آن مطلب چند برابر مي‌شود» (4) كودكان، نوجوانان و جوانان نيازهاي مطالعاتي زيادي دارند. كتابخانه آموزشگاهي بادي توانايي تامين آنها را داشته باشد و به گونه‌اي برنامه‌ريزي نمايد كه ضمن ايجاد انگيزه در دانش‌آموزان، بتواند نقش اساسي و بنيادي خود را به عنوان مكمل برنامه‌هاي آموزشي ايفا نمايد، زيرا خود فراگيريد در مدرسه بدون كتابخانه كار دشواري است. (5) با نگاهي گذار به آمار كتابخانه‌هاي عمومي در سطح كشور، اين نتيجه حاصل مي‌شود كه اين مراكز درهمه شهرها، منطق و نواحي و بخش‌هاي ايران و جود ندارد و در شهرهايي كه كتابخانه عمومي فعاليت دارد، منابع مطالعاتي و پژوهش ي مورد نياز مخاطبان و به ويژه دانش‌اموزان يا وجود ندارد و يا به اندازه كافي موجود نيست. به همين جهت و با توجه به اين خلا فعاليت كتابخانه‌هاي آموزشگاهي بسيار ضروري است و اني موضوع وظيفه آنها را كه قريب 18 ميليون دانش‌اموز مي‌توانند با آنا ارتباط برقرار كنند، دو چندان مي‌كند.
پرداختن صرف، به محتواي اموزشي در مدارس و غفلت از اطلاعات جنبي و خارج از كتاب‌هاي درسي، كه شالوده ميل به تفكر و جست‌و جو پرسشي‌گري، كه شالوده ميل به تفكر و جست‌وجو و پرسشي‌گري و انگيزه تحقيق و پژوهش و كتابخواني را ايجاد مي‌كند، دامنه اطلاعات ذهني دانش‌آموزان را در محدوده خاصي حفظ مي‌كند و افكار آنها را در دنياي كوچك ذهن نگه مي‌دارد و سبب مي‌شود تا از اوضاع مربوط به هر مساله و جزئيات اطلاعات بي‌نصيب بمانند.
توجه خاص دانش‌اموزان و معلمان مدارس به محتواي آموزشي و پي‌گيري برنامه‌هاي روزانه درسي از سوي آنان يك ضرورت است ولي در صورتي كه همين ضرورت در محدوده كتاب‌هاي درسي خلاصه شود و دانش‌آموزان در همان حيطه، اطلاعات كسب نمايند و عمل و مدرسه نتواند با تمهيد مقدمات و فراهم‌سازي امكانات و يا حتي با راهنمايي و توصيه، آنها را براي مطالعه منابع مربوط به هر درس تشويق، ترغيب و هدايت كنند، يا خود دانش‌آموزان انگيزه‌اي براي اين كار نداشته باشند، سيستم آموزشي با نقص عمده مواجه مي‌شود.
مطالعه كتاب‌هاي غير درسي علاوه بر ايجاد تقويت روحيه كتابخواني در دانش‌اموزان در افزايش ميزان توانايي و آگاهي‌هاي آنان تاثير‌گذار مي‌باشد و ضرورت مهم ديگري است كه تاكنون مورد توجه جدي قرار نگرفته است و فقط عده‌اي از معلمان و دانش‌آموزان بر اساس نوع بينش نگرش و علاقه خود در اين مسير حركت مي‌كنند. از اين نظر ضروري است، سمت و سوي برنامه‌ها به گونه‌اي باشد كه اين مساله مهم و اساسي در برنامه‌ها به گونه‌اي باشد كه اين مساله مهم و اساسي در برنامه‌هاي آموزشي مدارس نهادينه شود و هر معلم و دانش‌آموز، با علاقه و انگيزه در اين راه گام بردارد.
نيازهاي دانش‌آموزان متنوع و فراوان هستند، نيازهايي كه مسلماً با فرصت‌هاي محدود آموزشي، امكان طرح كامل آنها در كلاس وجود ندارد و آموزگاران و دبيران بايد با هماهنگي قبلي و جستجو در كتابخانه و اطمينان از وجود كتاب‌هاي مورد نظر، ضمن طرح مسائل در كلاس و ارجاع دانش‌اموزان به كتابخانه در جهت جذب آنها به كتاب و مطالعه اقدام نمايند. اين روش سبب مي‌شود تا مخاطبان به نقش و اهميت كار خود پي ببرند و به عنوان يكي از حلقه‌هاي زنجيره برنامه‌هاي آموزشي و پرورشي مشاركت نمايند، تا يكي از منطقي‌ترين شيوه‌هاي آموزشي كه قادر خواهد بود،مطالعه و كتابخواني را در سطح جامعه و به ويژه دانش‌آموزان مدارس گسترش و تعميق بخشد و گذشته از آن در فعال‌سازي كتابخانه‌ها و افزايش سعي و تلاش مديران، كتابداران و معلمان مدارس ارزشمند باشد، اتفاق افتد.
مديران مدارس و كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
در هر مدرسه، مدير محور و مسئول همه فعاليت‌هاي آموزش و پرورش است. او ضمن تدارك كليه نيازهاي درسي، تربيتي، فرهنگي و فوق برنامه دانش‌اموزان و نظارت بر انجام آنها، مسئول رفع مشكلات و نارسايي‌هاي آموزشگاه نيز مي‌باشد.
تشكيل كتابخانه در آموزشگاه نيز يكي از وظايف مدير است. وجود كتابخانه و يا نبود آن در مدراس، فعال بودن و يا نبودن آن بر حسب بودجه و امكانات و از همه مهم‌تر توجه مديران مدارس در آموزشگاه‌ها متفاوت است. در بعضي مدراس، گاهي ممكن است كتابخانه محدود به يك كلاس با يك قفسه كتاب باشد ولي در بعضي ديگر ممكن است به دليل توجه خاص مدير، كتابخانه نمونه كوچكي از يك كتابخانه عمومي و مجهز باشد. (6) يك ياز اقدامات موثري كه از سال‌هاي پيش در دستور كار سازمان نوسازي و توسعه و تجهيز مدارس كشور قرار گرفته، تامين فضاي لازم براي كتابخانه است. اين سازمان موظف مي‌باشد در ساختمان‌هاي جديدالتاسيس، محلي را براي كتابخانه پيش‌بيني و آماده نمايد، اما قطعاً براي اين سازمان هم تاسيس كتابخانه در كليه مدارس كشور امكان‌پذير نبوده و نيست. به همين دليل در حال حاضر آخرين آمار و اطلاعات موجود از وضعيت كتابخانه‌هاي آموزشگاهي سال تحصيلي 79-78 (8) نشان مي‌دهد كه از تعداد 239/131 آموزشگاه 573/27 آموزشگاه به عبارت ديگر در هر پنج مدرسه و به ازاي هر 1007 نفر دانش‌آموز يك كتابخانه آموزشگاهي وجود داشته است وبقيه مدارس به دلايل مختلف فاقد آن بوده‌اند. اين آمارها حاكي از آن است كه بيشترين تعداد كتابخانه مستقل و كارآمد مربوط به دوره متوسطه و كمترين آنها متعلق به دوره ابتدايي مي‌باشد.
نكته قابل توجه و مهمي كه به منظور ايجاد كتابخانه در مدارس مي‌توان بيان نمود اين موضوع است كه براي فراگير شدن بيشتر برنامه‌هاي مطالعاتي در سطح دانش‌آموزان و تكميل برنامه‌هاي آموزشي، وجود كتابخانه در هر مدرسه يك ضرورت و يك نياز اساسي و لازم به شمار مي‌رود و ضروري است مديران مدارس صرف نظر از همه مشكلات و موانع، با مشاركت معلمان، اوليا، دانش‌اموزان و ساير مشاركت‌هاي عمومي، نسبت به ايجاد كتابخانه در مدرسه اقدام نمايند تا در ترويج فرهنگ كتابخواني بين دانش‌آموزان گام‌هاي اساسي برداشته شود. امروز رشد كتابخواني شرط نخست توسعه اقتصادي و فرهنگي است و هيچ ملتي بدون توجه به امر كتاب و كتابخواني به شاخص‌هاي توسعه دست نيافته است. توسعه بدون بستر فرهنگي در هيچ كجاي دنيا به نتيجه مطلوب منتهي نشده است. (8) اين نكته بيانگر لزوم ايجاد كتابخانه در مدارس و زمينه‌سازي براي ترويج فرهنگ كتابخواني بين قريب 18 ميليون نفر دانش‌اموز يك سوم جمعيت بالقوه كشور است كه در آينده اداره امور مختلف را عهده‌دار خواهند شد. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه نقش مديران مدارس در ايجاد كتابخانه و توسعه و تقويت فعاليت‌هاي حوزه كتاب و كتابخانه وزارت آموزش‌و پرورش،نقش اساسي و طراز اول است كه بايد از سوي آنها جدي گرفته شود.
منابع:
1- علومي،طاهر،اداره كتابخانه؛انتشارات سمت،چاپ اول،تهران،1376.
2- مجيدي،موسي،راهنماي ايجاد و گسترش كتابخانه هاي آموزشگاهي؛مدرسه،چاپ اول،تهران 1378.
3- قلي زاده كلان،فرض الله،روش هاي صحيح مطالعه و يادگيري؛تهران،شركت سهامي انتشار،چاپ اول،1375.
4- نيكنام،مهرداد،كتابخانه آموزشگاهي؛ تهران،هيات امناي كتابخانه هاي عمومي،چاپ اول،1375.
5- عمادخراساني،نسرين دخت،خدمات عمومي كتابخانه وروش هاي آن؛تهران،نشر كتابدار،چاپ اول،1379.
پي نوشت ها:
(1) خدمات عمومي كتابخانه و روش هاي آن؛ نسرين دخت عماد خراساني،نشريه كتابدار،ص 253.
(2) كتابخانه هاي آموزشگاهي؛ كالين وي ، ترجمه دكتر مهرداد نيكنام،هيات امناي كتابخانه هاي عمومي، ص 1.
(3) راهنماي ايجاد و گسترش كتابخانه هاي آموزشگاهي؛ موسي مجيدي؛تهران،انتشارات مدرسه،ص 23.
(4) روش هاي صحيح مطالعه و يادگيري؛فرض الله قلي زاده كلان،تهران،شركت سهامي انتشار،ص24.
(5) خدمات عمومي كتابخانه و روش هاي آن؛ نسرين دخت عماد خراساني، تهران، نشر كتابدار،ص 253.
(6) اداره كتابخانه؛دكتر طاهره علومي، انتشارات سمت ، ص 22.
(7) بر اساس آمار و اطلاعات منتشر شده از سوي دفتر فناوري اطلاعات وزارت آموزش و پرورش.
(8) راهنماي ايجاد و گسترش كتابخانه هاي آموزشگاهي؛ موسي مجيدي؛تهران،انتشارات مدرسه،ص 18.
منبع: http://ketab.roshd.ir
باسمه تعالی